Wpływ stereotypów na życie społeczne człowieka

Człowiek, będąc istotą uczestniczącą w życiu społecznym, jest aktywnym obserwatorem i krytykiem otaczającej go rzeczywistości. Postrzegając realia, wyrażając swoje poglądy i oceniając innych często ulegamy stereotypom. Co kryje się za tym określeniem?

Psychologia społeczna rozumie stereotypy jako uproszczone wyobrażenia, przekonania o konotacjach emocjonalnych i oceniających. Podzielane są one przez członków grupy lub społeczności i wyrażane są w sposób werbalny, obrazowy, bądź symboliczny (Mudyń, 1998). Określenie to odnosi się do schematów reprezentujących grupę, lub osób wyodrębnionych z uwagi na konkretną, łatwo zauważalną cechę określającą ich społeczną tożsamość (Wojciszke, 2004). Właściwościami tymi mogą być płeć, rasa, narodowość, jak również pochodzenie społeczne czy wykonywany zawód.

Specyfiką stereotypów jest to, że są nadmiernie uproszczone i bardzo uogólniające. Zwykle są społecznie podzielane i przez to niepodatne na zmiany, nawet w wyniku nowych informacji. W społeczeństwie stanowią element kulturowy, zapisując się w jej kanony. Traktowane są jako wiedza zbiorowa powszechnie podzielana w obrębie społeczności.

Stereotypy charakteryzują się ubóstwem treści. Rzutując na określoną zbiorowość ludzką, określają jej członków jednakowo, w myśl zasady: „wszyscy oni są tacy sami”. Nie dopuszczają ewentualności, że członkowie grupy mogą się różnić między sobą. W tym wypadku możemy mówić o uprzedzeniu, czyli o negatywnym stosunku do członków konkretnej grupy, tylko dlatego, że do niej należą. Pociąga to za sobą wrogie nastawienie do stereotypizowanych osób, określane jako dyskryminacja (Wojciszke, 2004). Co ciekawe, stereotypy i uprzedzenia są przejmowane głównie od innych. Świadczy to o tym, że ich wyznawcy w dużym stopniu przejawiają zachowania konformistyczne. Człowiek, będąc istotą stadną, potrzebuje akceptacji innych. Szablonowe myślenie jest zatem przejawem dostosowania się do norm własnej grupy. Dotyczy to szczególnie grup, na które kierowana jest agresja przez grupę własną.

Genezę stereotypów wyjaśnia teoria kategoryzacji społecznych, zakładająca, że są one ubocznym skutkiem normalnego funkcjonowania ludzkiego umysłu. Spotykani ludzie dzieleni są na kategorie oraz gromadzona jest wiedza na ich temat. Zaoszczędza to czasu i energii w kontaktach ze spotykanymi, nieznanymi osobami, ponieważ można wykorzystać zgromadzoną już wiedzę o rodzajach ludzi.

Stereotypy społeczne pełnią różnorodne funkcje, które można podzielić na egotystyczne i tożsamościowe oraz poznawcze. Poprzez rolę egotystyczną rozumiemy to, że stereotypy służą usprawiedliwieniu własnych działań. Dzięki temu możemy łatwiej wyrażać nasze sądy na temat danej grupy. Funkcje tożsamościowe mówią, że stereotypowi danej grupy towarzyszy zwykle autostereotyp grupy własnej. Poczucie osobistego podobieństwa do innych członków własnej grupy spowodowane jest jej wąskim ujęciem. Zwiększona zostaje subiektywnie spostrzegana różnica między grupą własną i obcą. Wyznacznikiem spoistości grupy może być przekonanie, że myślę to samo, co inni, którzy należą do mojej grupy. Poznawcza funkcja stereotypu mówi, że z jednej strony jest on narzędziem kompensowania lub uzupełniania deficytu informacji, z drugiej zaś w skuteczny sposób redukuje jej nadmiar (Weigl, 2007).

W przekazywaniu stereotypów istotnym pośrednikiem jest język. Zjawisko międzygrupowej asymetrii językowej opisane przez Anne Maass (za: Wojciszke, 2004) polega na abstrakcyjnym opisie zachowań i zdarzeń stawiających członków własnej grupy w pozytywnym świetle, zaś w negatywnym członków grupy obcej. Natomiast w konkretny sposób wyrażane są złe informacje na temat członków grupy własnej, a dobre – członków grupy obcej. Jako przykład opisu abstrakcyjnego można podać stwierdzenie „oni byli agresywni”, natomiast opisu konkretnego „krzyczeli i wygrażali”. Zjawisko to często możemy zauważyć, kiedy mamy do czynienia z opisem agresywnych zajść pomiędzy dwiema rywalizującymi ze sobą grupami. W sprawozdaniu z tego wydarzenia każda z grup przedstawi opis faktów, obarczając winą za zaistniałe zajścia i sprowokowanie agresji swoich przeciwników.

Dzięki stereotypom może również wzrosnąć samoocena. Dzieje się tak za sprawą tego, że grupę własną postrzegamy w pozytywnym świetle, traktujemy ją jako lepszą od innych grup. Zjawisko takie określane jest jako tendencyjność wobec własnej grupy. Z kolei inna konsekwencja kategoryzacji, jaką jest spostrzeganie jednorodności grupy obcej mówi, że członkowie grupy własnej postrzegają członków grupy obcej jako bardziej podobnych do siebie niż w rzeczywistości (Aronson, Wilson, Akert, 1997).

Jakie grupy są stereotypizowane? Na pytanie to odpowiadają dwie koncepcje. Pierwsza z nich, teoria rzeczywistego konfliktu interesów, zakłada, że do uprzedzeń dochodzi w sytuacji, kiedy różne grupy społeczne współzawodniczą o trudno dostępne dobra i stają się wrogami w tej rywalizacji. Wygrana jednej strony to przegrana drugiej. Silnie negatywne sądy o przeciwnikach podwyższają komfort psychiczny podczas konfliktu. Koncepcja druga, czyli teoria przeniesienia agresji, zakłada, że do uprzedzeń dochodzi wtedy, kiedy ludzie przenoszą na grupy mniejszościowe agresję wywołaną frustracją, której sprawca nie może być zaatakowany. Powodem jest jego abstrakcyjność, zbyt duża siła lub fakt, że jest nieznany. Obie przedstawione koncepcje wyjaśniają raczej powstawanie uprzedzeń niż stereotypów (Wojciszke, 2004).

Kiedy spotykamy się ze stereotypami? Jest wiele różnorodnych sytuacji społecznych, gdzie ich oddziaływanie jest widoczne. Wystarczy przyjrzeć się, jak ludzie wzajemnie oceniają siebie. Pochodzimy z różnych rodzin i środowisk. Społeczeństwo to zbiór ludzi o zróżnicowanym światopoglądzie. Cechy te sprawiają, że nie zawsze jesteśmy w stanie się porozumieć i często odgradzamy się od siebie. Stereotypy pozwalają nam patrzeć na siebie z naiwnym przekonaniem, że wzajemnie dobrze się znamy. Chętnie posługujemy się nimi w pracy, w gronie znajomych i rodziny, czy w ocenie otaczającej nas rzeczywistości. W naszym społeczeństwie pewne stereotypy są silnie zakorzenione i przekazywane z pokolenia na pokolenie. Dotyczą choćby mniejszości narodowych czy określonych grup żyjących w naszym sąsiedztwie. Stereotypowej ocenie poddawane są także cechy związane z płcią. Kobietom i mężczyznom często przypisywane są określone role społeczne, a wyjście poza ich ramy poddawane jest niekiedy krytycznej ocenie przez te jednostki, które stereotypowi się podporządkowują. Z podobnym losem mogą spotkać się osoby, które nie utożsamiają się z żadną wspólnotą religijną czy określające siebie mianem ateistów. W pewnych kręgach mogą być traktowane z niezrozumieniem, a ich światopogląd może być poddany surowej krytyce.

Dla bardzo wielu ludzi stereotypy są drogowskazem ułatwiającym im poruszanie się w społeczeństwie. Sprawiają, że postrzegany świat wydaje im się bezpieczniejszy. W kontaktach z ludźmi stereotypy dają nam poczucie, że wiemy, czego możemy spodziewać się po innych. Iluzja posiadanej wiedzy daje nam poczucie kontroli. Uczestnicząc w sytuacjach, gdzie stereotypowe myślenie nas nie zawodzi, przekonujemy się o jego słuszności i bardzo chętnie przekazujemy je innym. Stąd pewne uprzedzenia przekazywane są w społeczeństwie z pokolenia na pokolenie z przeświadczeniem o ich uniwersalności i nieomylności. Niestety, oglądając świat przez ich pryzmat, nie dostrzegamy jego różnorodności. Stereotypy zamykają nasz umysł na poznanie innych ludzi. Skazujemy się na izolację od grup, których kultury i zwyczajów nie chcemy poznać. Czerpiąc wiedzę na ich temat z uprzedzeń, pogłębiamy wzajemną przepaść, wzmacniając tym samym niechęć względem siebie. Jest to przyczyną licznych konfliktów, które prowadzą do jawnej dyskryminacji. Ona budzi agresję i przyczynia się do poważnych nadużyć powodujących wzajemne zwalczanie się bądź pogardę.

Kiedy może dojść do osłabienia uprzedzeń? Może zdarzyć się to w sytuacji, kiedy ludzie stają się od siebie zależni. Dzieje się to w sytuacjach, w których zmuszeni są oni do wzajemnej współpracy dla osiągnięcia wspólnego celu. Może wtedy dojść do osłabienia wrogich uczuć a także negatywnej stereotypizacji. Innym czynnikiem jest podobieństwo do siebie w kategoriach statusu i władzy. Również poprzez przyjacielskie interakcje z wieloma członkami innej grupy możemy dojść do wniosku, że nasze dotychczasowe przekonania o jej członkach nie były słuszne. Kontakt doprowadza do osłabienia uprzedzeń, natomiast normy społeczne mogą zostać wprzęgnięte w proces motywowania ludzi do zbliżenia się ku członkom grupy obcej (Aronson, Wilson, Akert, 1997).

Mając większy wgląd w rozumienie mechanizmów, jakimi rządzą sie stereotypy, możemy spróbować zmniejszyć ich działanie na nasze postrzeganie rzeczywistości. Z pewnością nie da sprawić, aby przestały dochodzić do głosu w naszym życiu, ale na pewno możemy im nie ulegać z taką łatwością, jak wtedy, kiedy nie jesteśmy świadomi ich istnienia.

Tomasz Ciećwierz jest psychologiem o specjalności stosowana psychologia społeczna, absolwentem Wydziału Psychologii w Wyższej Szkole Finansów i Zarządzania w Warszawie. Interesuje się szeroko pojętymi zjawiskami społecznymi oraz problemem uzależnień a także historią myśli psychologicznej. Jest miłośnikiem kina i literatury o tematyce psychologicznej, gra na gitarze.

Literatura:

1. Mudyń, K. (1998). Stereotypy. W: W. Szewczuk (red.), Encyklopedia Psychologii (str.860-864) Warszawa: Fundacja Innowacja
2. Wojciszke, B. (2004). Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR
3. Weigl, B. (2007). Stereotypy i uprzedzenia. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki. tom 3 Gdańsk: GWP
4. Aronson, E., Wilson, T.D., Akert, R.M. (1997). Psychologia społeczna. Serce i umysł. Poznań: Zysk i S-ka

Bądź na bieżąco! Zapisz się na nasz newsletter! (dodatkowo otrzymasz eBooka "Iluzje codzienności")

e-mail: