Zamiar. Ujęcie prawne a współczesna psychologia motywacji

Szczegóły: Utworzono: 09 grudnia 2011; Mikołaj Cugowski

Strona 3 z 3

Dokonując adaptacji rzeczonej teorii na grunt współczesnej psychologii, Gierowski jako fundament działania sprawcy w sytuacji kryminogennej wskazuje ogólne tło motywacyjne, które dzieli na; osobowościowe tło motywacyjne oraz sytuacyjne tło motywacyjne. Jako komponenty tła sytuacyjnego oraz motywacyjnego zaliczyć możemy takie „czynniki osobowościowo – biologiczne i sytuacyjne, które miały istotny wpływ na zachowanie sprawcy w momencie popełnienia przez niego czynu zabronionego (Gierowski, Obydzińska, Najda 2010). Jako przykład wymienić można między innymi wszelkiego rodzaju sytuacje, które sprawca obiera jako brak, przeciążenie, konflikt, uraz, zagrożenie czy zaskoczenie. Tak zakrojone tło działania sprawcy powinno stanowić pierwszy etap analizy sądowej nastawienia sprawcy do popełnionego czynu.

Kolejnym etapem, bardziej już szczegółowego podziału, w koncepcji Gierowskiego jest wyróżnienie formalnych cech procesu motywacyjnego. Do nich, za Reykowskim, zalicza autor: kierunek, natężenie, poziom regulacji czynności oraz stopień samokontroli. „Kierunek to cel, na którego osiągniecie lub uniknięcie nastawione jest określone działanie. Natężenie procesu motywacyjnego jest wyznaczone przez trzy skorelowane parametry – siłę, wielkość i intensywność (Gierowski, Obydzińska, Najda 2010). Wymienione czynniki mają charakter wektorowy. Są to wartości stopniowalne, możliwe jest więc stworzenie określonej skali ich występowania. Posługiwanie się taką skalą przez organ orzekający w celu jak najbardziej precyzyjnego i wieloaspektowego określenia nastawienia sprawcy do czynu zabronionego miałoby, z punktu widzenia rzetelności wydawanego orzeczenia, bardzo istotne znaczenie. Zapotrzebowanie na tak dokładny materiał dowodowy mobilizowałby również organy ścigania do patrzenia na sprawę w sposób wieloaspektowy, dający wyraz w jakości gromadzonych dowodów.

Kolejnym czynnikiem w prezentowanej przez Reykowskiego analizie zachowania sprawcy w sytuacji kryminogennej, niezwykle istotnym z punktu widzenia analizy prawnokarnej, jest grupa motywów działania sprawcy. W tym miejscu autor wyszczególnia klasyczne aspekty psychologii motywacji zachowań człowieka, charakterystyczne dla wszelkiego rodzaju czynności, obecne również jako składowa motywacji popełnienia czynu zabronionego. Zaliczyć tutaj możemy m.in. uczucia, potrzeby, poziom aspiracji czy normy postępowania, którymi kieruje się sprawca (Gierowski, Obydzińska, Najda 2010).

Omówione wyżej czynniki występując łącznie stanowią tzw. motyw bezpośredni, skłaniający sprawcę do popełnienia określonego czynu zabronionego.

Dopiero w tym miejscu można podjąć próbę umiejscowienia obowiązującego w polskim prawie karnym materialnym pojęcia zamiaru w omawianej koncepcji sprawcy w sytuacji kryminalnej. Zamiar można tutaj wskazać jako określenie łączne dla całości wymienionych powyżej motywów działania. Nie można jednak stwierdzić, czy odpowiedz na pytanie „czy sprawca chce popełnić czyn zabroniony, czy też przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi”, zawierała wyjaśnienie zarówno potrzeb, jakie chce zaspokoić sprawca popełniający czyn, jak również wykazywała mechanizm działania norm, jakimi się kieruje, nie wspominając już o wcześniej omówionych wartościach wektorowych. Zgodnie z proponowanym modelem dopiero łączna analiza omawianych wcześniej: osobowościowego oraz sytuacyjnego tła motywacyjnego formalnych cech procesu motywacyjnego oraz motywów działania mogą łącznie dać obraz pełnego motywu, jakim kierował się sprawca czynu zabronionego. Widać z tego, jak zawężone w stosunku do całości składowych procesu motywacyjnego sprawcy jest przyjmowane na użytek orzecznictwa prawnokarnego pojęcie zamiaru.

Wnioski

Poznanie, wyjaśnienie i zrozumienie powodów ludzkiego zachowania przestępczego stanowi wyzwanie zarówno dla prawników, jak i psychologów, ma bowiem znaczenie nie tylko dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, lecz także może znaleźć odzwierciedlenie w działaniach profilaktycznych, wychowawczych czy prewencyjnych(Gierowski, Obydzińska, Najda 2010).

Dokonując jednak rozważań na temat alternatywnej konstrukcji strony podmiotowej sprawcy czynu zabronionego, z zawężeniem jej do umyślności, należy oczywiście mieć na uwadze nie tylko uwzględnienie psychologicznego potencjału deskryptywnego względem omawianych zjawisk. Nie wnoszą bowiem nic nowego do dyskusji na ten temat konstrukty, które, mimo swojego potencjału, nie będą mogły w sposób praktyczny służyć sędziom jako pomoc w rozstrzyganiu spraw. Należy bowiem być świadomym faktu, iż znakomita w swoich założeniach teoria zachowania sprawcy w sytuacji kryminogennej nie jest w stanie w całości, ze względu na mnogość analizowanych czynników, a przez to czas, którego wymagałoby dokonanie tak szczegółowej analizy w każdym z przypadków, posłużyć jako praktyczne narzędzie w pracy organu orzekającego. Konieczne jest tutaj takie zawężenie rzeczonej teorii, które umożliwi jej praktyczne zastosowanie, dając wymierne i stopniowalne rezultaty.

Jak zaznaczałem wcześniej, za kluczowe w teorii Gierowskiego uważam wyszczególnienie zmiennych stopniowalnych i wektorowych, a więc; kierunku i natężenia; które z kolei można podzielić na siłę, wielkość i intensywność, jako wartości skorelowane. Uzupełnienie tych parametrów o poziom regulacji czynności oraz stopnień samokontroli sprawcy w czasie popełnienia czynu mogłoby w sposób znaczny porządkować wiedzę organu o danym przypadku i pozwalać na zbieranie potrzebnych dowodów w obrębie jednego modelu. Zmienne te bowiem, skracając niejako cały proces analizy etapów wcześniejszych, pozwalają spojrzeć na wieloaspektowy charakter działania sprawcy, dokonującego określonego czynu. Uważam, że jest możliwość stworzenia narzędzia, które poprzez konstrukcję rzetelnej skali natężenia każdej wymienionej wyżej zmiennej pozwoli sędziemu w konkretnym przypadku dokonać sprawnej analizy zamiaru (przebiegu procesu motywacyjnego) działania sprawcy, treściowo znacznie wykraczającej poza definicję zamiaru bezpośredniego czy ewentualnego. Skonstruowanie takiego narzędzia wymagałby analizy ogromnej ilości przypadków popełnienia umyślnych czynów zabronionych pod kątem wszystkich etapów działania sprawcy w modelu Gierowskiego, jednak korzyść w postaci stworzenia rzetelnego, a przy tym prostego i użytecznego narzędzia usprawniającego pracę oraz dającego sędziom szerszy materiał orzeczniczy może być bardzo znaczna.

W powyższych rozważaniach starałem się, ukazując stan faktyczny w zakresie dorobku obydwu dyscyplin naukowych, skupić się na ich stosunku do zagadnienia, stanowiącego ich wspólny przedmiot zainteresowania. Przedstawiłem sposób, w jaki prawo oraz psychologia definiują pojęcie odpowiednio zamiaru i motywacji; sprawcy czynu zabronionego. Uważam, że proponowane przez współczesną psychologię koncepcje nie negują, a w bardzo istotny sposób uzupełniają stosowany w obowiązującym prawie model umyślności sprawcy. Szczególnie celuje w tym koncepcja sprawcy w sytuacji kryminalnej J.K. Gierowskiego. Jestem zdania, iż próba adaptacji jej najbardziej przydatnych z karnoprawnego punktu widzenia aspektów może dać wymierny rezultat w postaci stworzenia narzędzia, usprawniającego pracę organów wymiaru sprawiedliwości oraz jeszcze bardziej czyniącego zadość zasadzie rzetelnego procesu.

Mikołaj Cugowski - psycholog (specjalizacja psychologia sądowa i menedżerska), pracownik naukowy Instytutu Psychologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Psycholog - biegły sądowy w Rodzinnym Ośrodku Diagnostyczno - Konsultacyjnym.

Bibliografia:

Bardach J., Leśniodorski B., Pietrzak M. (2005)Historia Ustroju i Prawa polskiego.Wyd. LexisNexis , Warszawa s. 153-565.
Buchała K., Zoll A. (1997)Polskie prawo karne. Wyd. PWN, Warszawa s. 155.
Dukiet-Nagórska T. Red, (2008) Prawo karne, część ogólna, szczególna i wojskowa.Wyd. LexisNexis, Warszawa s. 93-94.
Gierowski J.K., Jaśkiewicz-Obydzińska T., Najda M. (2010)Psychologia w postępowaniu karnym. Wyd. LexisNexis, Warszawa s. 347-359.
Gierowski J.K. Red.(1996) Postępowanie karne i cywilne wobec osób zaburzonych psychicznie.Wyd. Collegium Medicum UJ, Kraków s. 137.
Kozielecki J. (1977)Psychologiczna teoria decyzji.Wyd. PWN, Warszawa.
Reykowski J. (1986)Motywacja, postawy prospołeczne a osobowość.Wyd. PWN, Warszawa.
Rode D. (2010)Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie, charakterystyka sprawców.Wyd. UŚ, Katowice s. 76.
ZimbardoP.G., RuchF.L. (2005) Psychologia i życie.Wyd. PWN, Warszawa.
Zoll A.(2004) Kodeks karnym, część ogólna, tom I Wyd. Zakamycze, Kraków s. 40-138.