Zamiar. Ujęcie prawne a współczesna psychologia motywacji

Szczegóły

Utworzono: 09 grudnia 2011

Mikołaj Cugowski

W niniejszej pracy przedstawiono obowiązujący model umyślnej strony podmiotowej sprawcy czynu zabronionego wraz z etapami jego kształtowania. Dokonano prezentacji współczesnych koncepcji przebiegu procesu motywacyjnego, w tym w sytuacji trudnej. Szczegółowo przeanalizowano model sprawcy w sytuacji kryminogennej, w tym również z punktu widzenia użyteczności w pracy organów wymiaru sprawiedliwości. Dokonano konfrontacji aktualnie obowiązujących rozwiązań prawnych, z dorobkiem współczesnej psychologii.  Na zakończenie przedstawiono propozycję stworzenia narzędzia badawczego, przydatnego w pracy wymiaru sprawiedliwości.

Z punktu widzenia wewnętrznego nastawienia podmiotu interpretacja ludzkiego zachowania do podejmowanego działania stanowi obszar zainteresowania różnych dyscyplin naukowych. Trudno jednak nie zgodzić się z tezą, iż odpowiedzialne za wyjaśnienie mechanizmu, który zachodzi w jednostce od momentu podjęcia zamysłu działania do jego urzeczywistnienia w świecie zewnętrznym, są nauki poznawcze, w tym przede wszystkim psychologia.

Osobną kategorię stanowią dyscypliny, czerpiące z możliwości wyjaśnienia przebiegu procesu motywacyjnego u człowieka, jego nastawienia do działania oraz odnoszenia się do skutków, jakie to działanie za sobą niesie. Wśród takich dyscyplin można z pewnością wyróżnić nauki prawne, w szczególności zaś prawo karne materialne oraz postępowanie karne.

Jest niewątpliwie wskazanym, z punktu widzenia przede wszystkim interesu społecznego, jak również interdyscyplinarnych relacji akademickich, aby pomiędzy uznanym dorobkiem badawczym określonej dyscypliny, mającym moc deskryptywną względem danego procesu, a korzystaniem z tej wiedzy przez inną dyscyplinę celem jej praktycznego stosowania, zachodził płynny proces wymiany informacji, wzajemne zaufanie oraz ciągłe konfrontowanie stosowanych metod z aktualnym dorobkiem.

W poniższej pracy postaram się dokonać zestawienia aktualnej wiedzy psychologicznej dotyczącej procesu decyzyjno – działaniowego człowieka, uwzględniając szczególnie proces motywacyjny, ze współcześnie stosowaną w polskim prawie karnym materialnym koncepcją nastawienia sprawcy do popełnionego umyślnie czynu zabronionego (zamiaru) oraz jego postaci.

Na wstępie omówię genezę kształtowania się i przyjęcia w polskim prawie karnym pojęcia zamiaru oraz jego postaci. Następnie przedstawię funkcjonowanie procesów motywacyjnych człowieka z punku widzenia współczesnej psychologii. Dalej dokonam analizy zastosowania wiedzy psychologicznej, ze szczególnym uwzględnieniem regulacyjnej teorii osobowości Reykowskiego, na użytek wymiaru sprawiedliwości z punktu widzenia jej aktualności oraz możliwości wykorzystywania. W części końcowej podsumuję rozważania dotyczące alternatywnej możliwości analizowania nastawienia sprawcy do czynu z punktu widzenia pracy organów wymiaru sprawiedliwości oraz rzetelności wydawanego orzeczenia.

Charakterystyka zamiaru (procesu motywacyjnego) na gruncie prawnym oraz współczesnej wiedzy psychologicznej

Proces dostrzegania w polskim prawie karnym istnienia związku przyczynowego i winy, podobnie jak w systemach prawnych innych krajów, przechodził stopniową i długotrwałą ewolucję. Zanim w dobie średniowiecznego prawa karnego pojawiły się pierwsze wzmianki na temat istnienia związku przyczynowego pomiędzy działaniem sprawcy a wywołanym skutkiem, karano, gdy zdarzył się fakt, który można było powiązać z osoba sprawcy, nie wnikając w to, czy był on przestępstwem umyślnym, nieumyślnym czy nastąpił przypadkowo (Bardach, Leśnidorski, 2005). Wspomniane wzmianki nie zawierały jednak sformułowanej teorii związku przyczynowego, zamiast tego wymieniając enumeratywnie przypadki, do których rozstrzygnięcia używano pojęcia związku przyczynowego, czy też winy(Bardach, Leśnidorski, 2005)

Na koniec XV wieku datować można tendencję do rozgraniczania pojęć winy umyślnej i nieumyślnej. Zaznaczyć jednak należy, iż ten podział odnosił się wyłącznie do przestępstwa zabójstwa. Fragmentaryzacja winy nieumyślnej na część składową w postaci instytucji, którą współcześnie określa się mianem nieświadomej nieumyślności, nastąpiła dopiero mocą orzecznictwa trybunalskiego w wieku XVII.

Z unormowaniem rdzennie polskiego ustawodawstwa w dziedzinie prawa karnego, które stanowi podstawę współcześnie obowiązującego systemu, mamy do czynienia na gruncie polskiego kodeksu karnego z 1932 r. Polega ono na jednoznacznie sformułowanej zasadzie subiektywizmu, powodującej indywidualny charakter winy i kary jako składowych odpowiedzialności karnej. Polegała na obciążeniu odpowiedzialnością sprawcy za skutki zamierzone i przewidywane. Sprawca nie odpowiadał za okoliczności i następstwa czynu, których nie mógł przewidzieć(Bardach, Leśnidorski, 2005) Pojawia się tutaj wskazówka dla organu orzekającego co do konieczności brania pod uwagę takich czynników, jak swoboda kierowania wolą oraz stan intelektualny sprawcy czynu zabronionego.  Kodeks karny z 1932 r. nakazywał również brać pod uwagę między innymi takie okoliczności, jak pobudki oraz sposób działania sprawcy a także jego charakter.