Zamiar. Ujęcie prawne a współczesna psychologia motywacji

Szczegóły

Utworzono: 09 grudnia 2011

Mikołaj Cugowski

Obecnie obowiązujący kodeks karny z 1997 r. w dużej części dotyczącej strony podmiotowej sprawcy czynu bazuje na rozwiązaniach przyjętych w kodeksie karnym z roku 1969, który również posługiwał się pojęciami winy umyślnej oraz nieumyślnej (Zoll, 2004) dotyczących nastawienia sprawcy do czynu zabronionego. Na gruncie obecnych uregulowań wyodrębniona została strona podmiotowa sprawcy czynu zabronionego, która, stanowiąc subiektywny element odpowiedzialności karnej, określa stosunek psychiczny sprawcy do przedsiębranego czynu, jaki ma charakteryzować określony typ przestępstwa (Dukiet-Nagórska, 2008). U podłoża tego rozwiązania leżą założenia kilku teorii, z których, pod wpływem finalistycznej koncepcji czynu, zwyciężył współcześnie pogląd, że do typu czynu należą wszelkie subiektywne znamiona czynu, przede wszystkim zaś celowe nastawienie przesądzające o tym, że ruchy (zespoły ruchów) należą do natury czynu (Buchała,1997). Przechodząc już do najbardziej istotnego zagadnienia z punktu widzenia rozważanego tematu, należy zdefiniować używane przez prawo karne pojęcie zamiaru. Polega on na ukierunkowaniu zachowania na osiągnięcie określonego celu i sterowaniu tym zachowaniem (Zoll, 2004). Dodatkowo na zamiar składa się strona intelektualna (wyobrażenia celu) oraz woluntatywna (dążenie oparte na motywacji osiągnięcia tego celu)(Dukiet-Nagórska, 2008). W obrębie czynu zabronionego, popełnionego umyślne wyróżniamy zamiar bezpośredni – dolus directus, kiedy „sprawca chce popełnić czyn zabroniony”, oraz zamiar ewentualny (wynikowy) – dolus eventualis, kiedy „sprawca, przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego, godzi się na to”.

Z niewiadomych jednak przyczyn, tworząc aktualnie obowiązujący Kodeks karny, ustawodawca nie czerpał bezpośrednio z dostępnej wówczas, współczesnej wiedzy psychologicznej, w wyniku czego dwustopniowy podział na zamiar bezpośredni i wynikowy nie mógł siłą rzeczy wyczerpać opisu złożoności ludzkich procesów motywacyjnych. W celu zapełnienia tej luki doktryna wytworzyła kolejne postaci zamiarów poprzez dodawanie nowych koncepcji bądź stopniowanie typów podstawowych. W rezultacie wymienić możemy m.in. zamiar nagły (dolus directusrepentinus), zamiar przemyślany (dolus directuspraemeditatus), zamiar afektywny (dolus affectus), zamiar kierunkowy (dolus directuscoloratus, określany jako zamiar o szczególnym zabarwieniu) czy wreszcie stopniowany zamiar quasi - ewentualny (dolus quasi - eventualis). Trudno oprzeć się wrażeniu, iż nie uniknięto w kilku przypadkach stworzenia kategorii pojęciowych, będących konstruktami ściśle teoretycznymi, niemającymi realnego przełożenia na potrzeby praktyki.

Tak ukształtowana obowiązująca w regulacji kodeksowej oraz funkcjonująca w dorobku doktryny forma definiowania zamiaru popełnienia czynu zabronionego przez sprawcę stanowi podstawę rozstrzygania w tym wymiarze przez polskie sądownictwo.

W tym miejscu należy przedstawić, jak kształtuje się współczesna psychologiczna diagnoza procesów motywacyjnych sprawcy czynu zabronionego. Żeby zrozumieć podłoże procesu motywacyjnego w ogóle, należy zdać sobie sprawę, iż niektóre ludzkie motywy są oparte na biologicznych popędach, inne na potrzebach i doświadczeniach społecznych jednostki, jeszcze inne sytuują się gdzieś pomiędzy funkcjami biologicznymi a społecznymi(Zimbardo, 2005). Dla dokonania niezbędnej systematyzacji  postuluje się uwzględnianie ogólnej zmiennej, pośredniczącej pomiędzy warunkami bodźcowymi a obserwowanym zachowaniem. Zmienna ta bywa określana – celem, zamiarem, intencją, potrzebą, brakiem, popędem, pragnieniem czy motywem”(Gierowski, Obydzińska, Najda 2010). Z punktu widzenia prawno – karnego zainteresowania charakterem tej zmiennej, posługując się terminologią psychologiczną, należy skupić się na zagadnieniu motywacji działania (zamiarze). W celu właściwego przedstawienia zagadnienia należy wyjść od teorii przedstawiającej ogólny przebieg procesu motywacyjnego u człowieka, znajdującego się w sytuacji napięcia bądź przeciążenia, by móc następnie w sposób dokładny przedstawić koncepcje szczegółowe mogące odnosić się wprost do działania sprawcy w sytuacji kryminogennej.

Wpływające na sposób funkcjonowania człowieka czynniki sytuacyjne mogą mieć charakter bądź sytuacji ciągłej (przewlekłej), bądź też bezpośrednio poprzedzać zachowanie przestępcze (Gierowski, 1996).

Należy przedstawić tutaj zaproponowane przez E. Nęckę wyszczególnienie sytuacji trudnych, mających istotny wpływ na zachowanie sprawcy (Gierowski, 1996).

• deprywacja ważnych potrzeb biologicznych lub psychologicznych;
• przeciążenie, tj. konieczność wykonywania zadań przekraczających możliwości fizyczne lub psychiczne jednostki;
• sytuacja bolesna, tj. konieczność znoszenia bólu fizycznego, psychicznego (Rode, 2010) lub „moralnego” (obelga, poniżenie, zawstydzenie, krzywda, itp.);
• konflikt motywacyjny, który może być uważany za podwójną deprywację (dwóch lub więcej potrzeb jednocześnie);
• zagrożenie, czyli układ bodźców samych w sobie niegroźnych, ale sygnalizujących pojawienie się jakiejś przykrości;
• utrudnienie czynności z powodu braku elementów potrzebnych do jej wykonania lub z powodu przeszkody w realizacji czynności
• sytuacje zaskakujące, nowe, nieznane.

Każda z powyższych sytuacji stanowi innego rodzaju problem, w związku z czym poszczególne jednostki mogą stosować różne sposoby ich rozwiązywania i przezwyciężania. Sposób zachowania się człowieka będącego w sytuacji trudnej zależeć będzie m.in. od profilu osobowościowego, strategii radzenia sobie, internalizacji określonych norm bądź jej braku oraz nakładającego się na całość aktywności tła sytuacyjnego.

Wystąpienie jednej bądź kilku wymienionych powyżej przesłanek nie stanowi więc rzecz jasna warunku sine qua non popełnienia czynu zabronionego. Nie jest również na gruncie powyższej teorii możliwe dokonanie przydatnej (z punktu widzenia orzekania w konkretnej sprawie) oceny zachowania sprawcy z uwzględnieniem przebiegu całego procesu motywacyjnego. Teoria ta ukazuje jednak pewne tło sytuacyjno – osobowościowe, które stanowi wprowadzenie do koncepcji mogącej pozwolić na definiowanie zachowania sprawcy w sposób wielopłaszczyznowy i wyczerpujący.

W celu spełnienia powyższych postulatów warunkiem koniecznym dla umożliwienia wykorzystywania dorobku naukowego współczesnej psychologii przez inne dyscypliny, w tym nauki prawnokarne, jest wewnętrzna spójność co do teorii pretendujących do wyjaśniania zjawisk występujących powszechnie w różnych dziedzinach życia społecznego. Jak postuluje Gierowski, przydatne wydaje się tu podejście eklektyczne, ewentualnie oparcie się na takich koncepcjach teoretycznych, które z jednej strony funkcjonują na dość dużym poziomie ogólności, z drugiej są teoriami otwartymi, nieustannie się modyfikującymi i rozwijającymi(Gierowski, Obydzińska, Najda 2010).

Mówiąc za Gierowskim jako teorie spełniającą wymagania, o których mowa powyżej, a mogącą stanowić ważnej źródło inspiracji w analizie nastawienia sprawcy do popełnianego czynu zabronionego, należy uznać regulacyjną teorię osobowości Reykowskiego.