Zamiar. Ujęcie prawne a współczesna psychologia motywacji

Szczegóły: Utworzono: 09 grudnia 2011; Mikołaj Cugowski

W niniejszej pracy przedstawiono obowiązujący model umyślnej strony podmiotowej sprawcy czynu zabronionego wraz z etapami jego kształtowania. Dokonano prezentacji współczesnych koncepcji przebiegu procesu motywacyjnego, w tym w sytuacji trudnej. Szczegółowo przeanalizowano model sprawcy w sytuacji kryminogennej, w tym również z punktu widzenia użyteczności w pracy organów wymiaru sprawiedliwości. Dokonano konfrontacji aktualnie obowiązujących rozwiązań prawnych, z dorobkiem współczesnej psychologii. Na zakończenie przedstawiono propozycję stworzenia narzędzia badawczego, przydatnego w pracy wymiaru sprawiedliwości.

Z punktu widzenia wewnętrznego nastawienia podmiotu interpretacja ludzkiego zachowania do podejmowanego działania stanowi obszar zainteresowania różnych dyscyplin naukowych. Trudno jednak nie zgodzić się z tezą, iż odpowiedzialne za wyjaśnienie mechanizmu, który zachodzi w jednostce od momentu podjęcia zamysłu działania do jego urzeczywistnienia w świecie zewnętrznym, są nauki poznawcze, w tym przede wszystkim psychologia.

Osobną kategorię stanowią dyscypliny, czerpiące z możliwości wyjaśnienia przebiegu procesu motywacyjnego u człowieka, jego nastawienia do działania oraz odnoszenia się do skutków, jakie to działanie za sobą niesie. Wśród takich dyscyplin można z pewnością wyróżnić nauki prawne, w szczególności zaś prawo karne materialne oraz postępowanie karne.

Jest niewątpliwie wskazanym, z punktu widzenia przede wszystkim interesu społecznego, jak również interdyscyplinarnych relacji akademickich, aby pomiędzy uznanym dorobkiem badawczym określonej dyscypliny, mającym moc deskryptywną względem danego procesu, a korzystaniem z tej wiedzy przez inną dyscyplinę celem jej praktycznego stosowania, zachodził płynny proces wymiany informacji, wzajemne zaufanie oraz ciągłe konfrontowanie stosowanych metod z aktualnym dorobkiem.

W poniższej pracy postaram się dokonać zestawienia aktualnej wiedzy psychologicznej dotyczącej procesu decyzyjno – działaniowego człowieka, uwzględniając szczególnie proces motywacyjny, ze współcześnie stosowaną w polskim prawie karnym materialnym koncepcją nastawienia sprawcy do popełnionego umyślnie czynu zabronionego (zamiaru) oraz jego postaci.

Na wstępie omówię genezę kształtowania się i przyjęcia w polskim prawie karnym pojęcia zamiaru oraz jego postaci. Następnie przedstawię funkcjonowanie procesów motywacyjnych człowieka z punku widzenia współczesnej psychologii. Dalej dokonam analizy zastosowania wiedzy psychologicznej, ze szczególnym uwzględnieniem regulacyjnej teorii osobowości Reykowskiego, na użytek wymiaru sprawiedliwości z punktu widzenia jej aktualności oraz możliwości wykorzystywania. W części końcowej podsumuję rozważania dotyczące alternatywnej możliwości analizowania nastawienia sprawcy do czynu z punktu widzenia pracy organów wymiaru sprawiedliwości oraz rzetelności wydawanego orzeczenia.

Charakterystyka zamiaru (procesu motywacyjnego) na gruncie prawnym oraz współczesnej wiedzy psychologicznej

Proces dostrzegania w polskim prawie karnym istnienia związku przyczynowego i winy, podobnie jak w systemach prawnych innych krajów, przechodził stopniową i długotrwałą ewolucję. Zanim w dobie średniowiecznego prawa karnego pojawiły się pierwsze wzmianki na temat istnienia związku przyczynowego pomiędzy działaniem sprawcy a wywołanym skutkiem, karano, gdy zdarzył się fakt, który można było powiązać z osoba sprawcy, nie wnikając w to, czy był on przestępstwem umyślnym, nieumyślnym czy nastąpił przypadkowo (Bardach, Leśnidorski, 2005). Wspomniane wzmianki nie zawierały jednak sformułowanej teorii związku przyczynowego, zamiast tego wymieniając enumeratywnie przypadki, do których rozstrzygnięcia używano pojęcia związku przyczynowego, czy też winy(Bardach, Leśnidorski, 2005)

Na koniec XV wieku datować można tendencję do rozgraniczania pojęć winy umyślnej i nieumyślnej. Zaznaczyć jednak należy, iż ten podział odnosił się wyłącznie do przestępstwa zabójstwa. Fragmentaryzacja winy nieumyślnej na część składową w postaci instytucji, którą współcześnie określa się mianem nieświadomej nieumyślności, nastąpiła dopiero mocą orzecznictwa trybunalskiego w wieku XVII.

Z unormowaniem rdzennie polskiego ustawodawstwa w dziedzinie prawa karnego, które stanowi podstawę współcześnie obowiązującego systemu, mamy do czynienia na gruncie polskiego kodeksu karnego z 1932 r. Polega ono na jednoznacznie sformułowanej zasadzie subiektywizmu, powodującej indywidualny charakter winy i kary jako składowych odpowiedzialności karnej. Polegała na obciążeniu odpowiedzialnością sprawcy za skutki zamierzone i przewidywane. Sprawca nie odpowiadał za okoliczności i następstwa czynu, których nie mógł przewidzieć(Bardach, Leśnidorski, 2005) Pojawia się tutaj wskazówka dla organu orzekającego co do konieczności brania pod uwagę takich czynników, jak swoboda kierowania wolą oraz stan intelektualny sprawcy czynu zabronionego. Kodeks karny z 1932 r. nakazywał również brać pod uwagę między innymi takie okoliczności, jak pobudki oraz sposób działania sprawcy a także jego charakter.

Obecnie obowiązujący kodeks karny z 1997 r. w dużej części dotyczącej strony podmiotowej sprawcy czynu bazuje na rozwiązaniach przyjętych w kodeksie karnym z roku 1969, który również posługiwał się pojęciami winy umyślnej oraz nieumyślnej (Zoll, 2004) dotyczących nastawienia sprawcy do czynu zabronionego. Na gruncie obecnych uregulowań wyodrębniona została strona podmiotowa sprawcy czynu zabronionego, która, stanowiąc subiektywny element odpowiedzialności karnej, określa stosunek psychiczny sprawcy do przedsiębranego czynu, jaki ma charakteryzować określony typ przestępstwa (Dukiet-Nagórska, 2008). U podłoża tego rozwiązania leżą założenia kilku teorii, z których, pod wpływem finalistycznej koncepcji czynu, zwyciężył współcześnie pogląd, że do typu czynu należą wszelkie subiektywne znamiona czynu, przede wszystkim zaś celowe nastawienie przesądzające o tym, że ruchy (zespoły ruchów) należą do natury czynu (Buchała,1997). Przechodząc już do najbardziej istotnego zagadnienia z punktu widzenia rozważanego tematu, należy zdefiniować używane przez prawo karne pojęcie zamiaru. Polega on na ukierunkowaniu zachowania na osiągnięcie określonego celu i sterowaniu tym zachowaniem (Zoll, 2004). Dodatkowo na zamiar składa się strona intelektualna (wyobrażenia celu) oraz woluntatywna (dążenie oparte na motywacji osiągnięcia tego celu)(Dukiet-Nagórska, 2008). W obrębie czynu zabronionego, popełnionego umyślne wyróżniamy zamiar bezpośredni – dolus directus, kiedy „sprawca chce popełnić czyn zabroniony”, oraz zamiar ewentualny (wynikowy) – dolus eventualis, kiedy „sprawca, przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego, godzi się na to”.

Z niewiadomych jednak przyczyn, tworząc aktualnie obowiązujący Kodeks karny, ustawodawca nie czerpał bezpośrednio z dostępnej wówczas, współczesnej wiedzy psychologicznej, w wyniku czego dwustopniowy podział na zamiar bezpośredni i wynikowy nie mógł siłą rzeczy wyczerpać opisu złożoności ludzkich procesów motywacyjnych. W celu zapełnienia tej luki doktryna wytworzyła kolejne postaci zamiarów poprzez dodawanie nowych koncepcji bądź stopniowanie typów podstawowych. W rezultacie wymienić możemy m.in. zamiar nagły (dolus directusrepentinus), zamiar przemyślany (dolus directuspraemeditatus), zamiar afektywny (dolus affectus), zamiar kierunkowy (dolus directuscoloratus, określany jako zamiar o szczególnym zabarwieniu) czy wreszcie stopniowany zamiar quasi - ewentualny (dolus quasi - eventualis). Trudno oprzeć się wrażeniu, iż nie uniknięto w kilku przypadkach stworzenia kategorii pojęciowych, będących konstruktami ściśle teoretycznymi, niemającymi realnego przełożenia na potrzeby praktyki.

Tak ukształtowana obowiązująca w regulacji kodeksowej oraz funkcjonująca w dorobku doktryny forma definiowania zamiaru popełnienia czynu zabronionego przez sprawcę stanowi podstawę rozstrzygania w tym wymiarze przez polskie sądownictwo.

W tym miejscu należy przedstawić, jak kształtuje się współczesna psychologiczna diagnoza procesów motywacyjnych sprawcy czynu zabronionego. Żeby zrozumieć podłoże procesu motywacyjnego w ogóle, należy zdać sobie sprawę, iż niektóre ludzkie motywy są oparte na biologicznych popędach, inne na potrzebach i doświadczeniach społecznych jednostki, jeszcze inne sytuują się gdzieś pomiędzy funkcjami biologicznymi a społecznymi(Zimbardo, 2005). Dla dokonania niezbędnej systematyzacji postuluje się uwzględnianie ogólnej zmiennej, pośredniczącej pomiędzy warunkami bodźcowymi a obserwowanym zachowaniem. Zmienna ta bywa określana – celem, zamiarem, intencją, potrzebą, brakiem, popędem, pragnieniem czy motywem”(Gierowski, Obydzińska, Najda 2010). Z punktu widzenia prawno – karnego zainteresowania charakterem tej zmiennej, posługując się terminologią psychologiczną, należy skupić się na zagadnieniu motywacji działania (zamiarze). W celu właściwego przedstawienia zagadnienia należy wyjść od teorii przedstawiającej ogólny przebieg procesu motywacyjnego u człowieka, znajdującego się w sytuacji napięcia bądź przeciążenia, by móc następnie w sposób dokładny przedstawić koncepcje szczegółowe mogące odnosić się wprost do działania sprawcy w sytuacji kryminogennej.

Wpływające na sposób funkcjonowania człowieka czynniki sytuacyjne mogą mieć charakter bądź sytuacji ciągłej (przewlekłej), bądź też bezpośrednio poprzedzać zachowanie przestępcze (Gierowski, 1996).

Należy przedstawić tutaj zaproponowane przez E. Nęckę wyszczególnienie sytuacji trudnych, mających istotny wpływ na zachowanie sprawcy (Gierowski, 1996).

deprywacja ważnych potrzeb biologicznych lub psychologicznych;
przeciążenie, tj. konieczność wykonywania zadań przekraczających możliwości fizyczne lub psychiczne jednostki;
sytuacja bolesna, tj. konieczność znoszenia bólu fizycznego, psychicznego (Rode, 2010) lub „moralnego” (obelga, poniżenie, zawstydzenie, krzywda, itp.);
konflikt motywacyjny, który może być uważany za podwójną deprywację (dwóch lub więcej potrzeb jednocześnie);
zagrożenie, czyli układ bodźców samych w sobie niegroźnych, ale sygnalizujących pojawienie się jakiejś przykrości;
utrudnienie czynności z powodu braku elementów potrzebnych do jej wykonania lub z powodu przeszkody w realizacji czynności
sytuacje zaskakujące, nowe, nieznane.

Każda z powyższych sytuacji stanowi innego rodzaju problem, w związku z czym poszczególne jednostki mogą stosować różne sposoby ich rozwiązywania i przezwyciężania. Sposób zachowania się człowieka będącego w sytuacji trudnej zależeć będzie m.in. od profilu osobowościowego, strategii radzenia sobie, internalizacji określonych norm bądź jej braku oraz nakładającego się na całość aktywności tła sytuacyjnego.

Wystąpienie jednej bądź kilku wymienionych powyżej przesłanek nie stanowi więc rzecz jasna warunku sine qua non popełnienia czynu zabronionego. Nie jest również na gruncie powyższej teorii możliwe dokonanie przydatnej (z punktu widzenia orzekania w konkretnej sprawie) oceny zachowania sprawcy z uwzględnieniem przebiegu całego procesu motywacyjnego. Teoria ta ukazuje jednak pewne tło sytuacyjno – osobowościowe, które stanowi wprowadzenie do koncepcji mogącej pozwolić na definiowanie zachowania sprawcy w sposób wielopłaszczyznowy i wyczerpujący.

W celu spełnienia powyższych postulatów warunkiem koniecznym dla umożliwienia wykorzystywania dorobku naukowego współczesnej psychologii przez inne dyscypliny, w tym nauki prawnokarne, jest wewnętrzna spójność co do teorii pretendujących do wyjaśniania zjawisk występujących powszechnie w różnych dziedzinach życia społecznego. Jak postuluje Gierowski, przydatne wydaje się tu podejście eklektyczne, ewentualnie oparcie się na takich koncepcjach teoretycznych, które z jednej strony funkcjonują na dość dużym poziomie ogólności, z drugiej są teoriami otwartymi, nieustannie się modyfikującymi i rozwijającymi(Gierowski, Obydzińska, Najda 2010).

Mówiąc za Gierowskim jako teorie spełniającą wymagania, o których mowa powyżej, a mogącą stanowić ważnej źródło inspiracji w analizie nastawienia sprawcy do popełnianego czynu zabronionego, należy uznać regulacyjną teorię osobowości Reykowskiego.

Dokonując adaptacji rzeczonej teorii na grunt współczesnej psychologii, Gierowski jako fundament działania sprawcy w sytuacji kryminogennej wskazuje ogólne tło motywacyjne, które dzieli na; osobowościowe tło motywacyjne oraz sytuacyjne tło motywacyjne. Jako komponenty tła sytuacyjnego oraz motywacyjnego zaliczyć możemy takie „czynniki osobowościowo – biologiczne i sytuacyjne, które miały istotny wpływ na zachowanie sprawcy w momencie popełnienia przez niego czynu zabronionego (Gierowski, Obydzińska, Najda 2010). Jako przykład wymienić można między innymi wszelkiego rodzaju sytuacje, które sprawca obiera jako brak, przeciążenie, konflikt, uraz, zagrożenie czy zaskoczenie. Tak zakrojone tło działania sprawcy powinno stanowić pierwszy etap analizy sądowej nastawienia sprawcy do popełnionego czynu.

Kolejnym etapem, bardziej już szczegółowego podziału, w koncepcji Gierowskiego jest wyróżnienie formalnych cech procesu motywacyjnego. Do nich, za Reykowskim, zalicza autor: kierunek, natężenie, poziom regulacji czynności oraz stopień samokontroli. „Kierunek to cel, na którego osiągniecie lub uniknięcie nastawione jest określone działanie. Natężenie procesu motywacyjnego jest wyznaczone przez trzy skorelowane parametry – siłę, wielkość i intensywność (Gierowski, Obydzińska, Najda 2010). Wymienione czynniki mają charakter wektorowy. Są to wartości stopniowalne, możliwe jest więc stworzenie określonej skali ich występowania. Posługiwanie się taką skalą przez organ orzekający w celu jak najbardziej precyzyjnego i wieloaspektowego określenia nastawienia sprawcy do czynu zabronionego miałoby, z punktu widzenia rzetelności wydawanego orzeczenia, bardzo istotne znaczenie. Zapotrzebowanie na tak dokładny materiał dowodowy mobilizowałby również organy ścigania do patrzenia na sprawę w sposób wieloaspektowy, dający wyraz w jakości gromadzonych dowodów.

Kolejnym czynnikiem w prezentowanej przez Reykowskiego analizie zachowania sprawcy w sytuacji kryminogennej, niezwykle istotnym z punktu widzenia analizy prawnokarnej, jest grupa motywów działania sprawcy. W tym miejscu autor wyszczególnia klasyczne aspekty psychologii motywacji zachowań człowieka, charakterystyczne dla wszelkiego rodzaju czynności, obecne również jako składowa motywacji popełnienia czynu zabronionego. Zaliczyć tutaj możemy m.in. uczucia, potrzeby, poziom aspiracji czy normy postępowania, którymi kieruje się sprawca (Gierowski, Obydzińska, Najda 2010).

Omówione wyżej czynniki występując łącznie stanowią tzw. motyw bezpośredni, skłaniający sprawcę do popełnienia określonego czynu zabronionego.

Dopiero w tym miejscu można podjąć próbę umiejscowienia obowiązującego w polskim prawie karnym materialnym pojęcia zamiaru w omawianej koncepcji sprawcy w sytuacji kryminalnej. Zamiar można tutaj wskazać jako określenie łączne dla całości wymienionych powyżej motywów działania. Nie można jednak stwierdzić, czy odpowiedz na pytanie „czy sprawca chce popełnić czyn zabroniony, czy też przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi”, zawierała wyjaśnienie zarówno potrzeb, jakie chce zaspokoić sprawca popełniający czyn, jak również wykazywała mechanizm działania norm, jakimi się kieruje, nie wspominając już o wcześniej omówionych wartościach wektorowych. Zgodnie z proponowanym modelem dopiero łączna analiza omawianych wcześniej: osobowościowego oraz sytuacyjnego tła motywacyjnego formalnych cech procesu motywacyjnego oraz motywów działania mogą łącznie dać obraz pełnego motywu, jakim kierował się sprawca czynu zabronionego. Widać z tego, jak zawężone w stosunku do całości składowych procesu motywacyjnego sprawcy jest przyjmowane na użytek orzecznictwa prawnokarnego pojęcie zamiaru.

Wnioski

Poznanie, wyjaśnienie i zrozumienie powodów ludzkiego zachowania przestępczego stanowi wyzwanie zarówno dla prawników, jak i psychologów, ma bowiem znaczenie nie tylko dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, lecz także może znaleźć odzwierciedlenie w działaniach profilaktycznych, wychowawczych czy prewencyjnych(Gierowski, Obydzińska, Najda 2010).

Dokonując jednak rozważań na temat alternatywnej konstrukcji strony podmiotowej sprawcy czynu zabronionego, z zawężeniem jej do umyślności, należy oczywiście mieć na uwadze nie tylko uwzględnienie psychologicznego potencjału deskryptywnego względem omawianych zjawisk. Nie wnoszą bowiem nic nowego do dyskusji na ten temat konstrukty, które, mimo swojego potencjału, nie będą mogły w sposób praktyczny służyć sędziom jako pomoc w rozstrzyganiu spraw. Należy bowiem być świadomym faktu, iż znakomita w swoich założeniach teoria zachowania sprawcy w sytuacji kryminogennej nie jest w stanie w całości, ze względu na mnogość analizowanych czynników, a przez to czas, którego wymagałoby dokonanie tak szczegółowej analizy w każdym z przypadków, posłużyć jako praktyczne narzędzie w pracy organu orzekającego. Konieczne jest tutaj takie zawężenie rzeczonej teorii, które umożliwi jej praktyczne zastosowanie, dając wymierne i stopniowalne rezultaty.

Jak zaznaczałem wcześniej, za kluczowe w teorii Gierowskiego uważam wyszczególnienie zmiennych stopniowalnych i wektorowych, a więc; kierunku i natężenia; które z kolei można podzielić na siłę, wielkość i intensywność, jako wartości skorelowane. Uzupełnienie tych parametrów o poziom regulacji czynności oraz stopnień samokontroli sprawcy w czasie popełnienia czynu mogłoby w sposób znaczny porządkować wiedzę organu o danym przypadku i pozwalać na zbieranie potrzebnych dowodów w obrębie jednego modelu. Zmienne te bowiem, skracając niejako cały proces analizy etapów wcześniejszych, pozwalają spojrzeć na wieloaspektowy charakter działania sprawcy, dokonującego określonego czynu. Uważam, że jest możliwość stworzenia narzędzia, które poprzez konstrukcję rzetelnej skali natężenia każdej wymienionej wyżej zmiennej pozwoli sędziemu w konkretnym przypadku dokonać sprawnej analizy zamiaru (przebiegu procesu motywacyjnego) działania sprawcy, treściowo znacznie wykraczającej poza definicję zamiaru bezpośredniego czy ewentualnego. Skonstruowanie takiego narzędzia wymagałby analizy ogromnej ilości przypadków popełnienia umyślnych czynów zabronionych pod kątem wszystkich etapów działania sprawcy w modelu Gierowskiego, jednak korzyść w postaci stworzenia rzetelnego, a przy tym prostego i użytecznego narzędzia usprawniającego pracę oraz dającego sędziom szerszy materiał orzeczniczy może być bardzo znaczna.

W powyższych rozważaniach starałem się, ukazując stan faktyczny w zakresie dorobku obydwu dyscyplin naukowych, skupić się na ich stosunku do zagadnienia, stanowiącego ich wspólny przedmiot zainteresowania. Przedstawiłem sposób, w jaki prawo oraz psychologia definiują pojęcie odpowiednio zamiaru i motywacji; sprawcy czynu zabronionego. Uważam, że proponowane przez współczesną psychologię koncepcje nie negują, a w bardzo istotny sposób uzupełniają stosowany w obowiązującym prawie model umyślności sprawcy. Szczególnie celuje w tym koncepcja sprawcy w sytuacji kryminalnej J.K. Gierowskiego. Jestem zdania, iż próba adaptacji jej najbardziej przydatnych z karnoprawnego punktu widzenia aspektów może dać wymierny rezultat w postaci stworzenia narzędzia, usprawniającego pracę organów wymiaru sprawiedliwości oraz jeszcze bardziej czyniącego zadość zasadzie rzetelnego procesu.

Mikołaj Cugowski - psycholog (specjalizacja psychologia sądowa i menedżerska), pracownik naukowy Instytutu Psychologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Psycholog - biegły sądowy w Rodzinnym Ośrodku Diagnostyczno - Konsultacyjnym.

Bibliografia:

Bardach J., Leśniodorski B., Pietrzak M. (2005)Historia Ustroju i Prawa polskiego.Wyd. LexisNexis , Warszawa s. 153-565.
Buchała K., Zoll A. (1997)Polskie prawo karne. Wyd. PWN, Warszawa s. 155.
Dukiet-Nagórska T. Red, (2008) Prawo karne, część ogólna, szczególna i wojskowa.Wyd. LexisNexis, Warszawa s. 93-94.
Gierowski J.K., Jaśkiewicz-Obydzińska T., Najda M. (2010)Psychologia w postępowaniu karnym. Wyd. LexisNexis, Warszawa s. 347-359.
Gierowski J.K. Red.(1996) Postępowanie karne i cywilne wobec osób zaburzonych psychicznie.Wyd. Collegium Medicum UJ, Kraków s. 137.
Kozielecki J. (1977)Psychologiczna teoria decyzji.Wyd. PWN, Warszawa.
Reykowski J. (1986)Motywacja, postawy prospołeczne a osobowość.Wyd. PWN, Warszawa.
Rode D. (2010)Psychologiczne uwarunkowania przemocy w rodzinie, charakterystyka sprawców.Wyd. UŚ, Katowice s. 76.
ZimbardoP.G., RuchF.L. (2005) Psychologia i życie.Wyd. PWN, Warszawa.
Zoll A.(2004) Kodeks karnym, część ogólna, tom I Wyd. Zakamycze, Kraków s. 40-138.

Tags:

Dodaj komentarz

JComments