Czy człowiek jest istotą społeczną?

Szczegóły

Utworzono: 01 kwietnia 2008

Marek Warecki, Wojciech Warecki

Czy człowiek jest istotą społeczną? Czy może samowystarczalnym egzemplarzem chodzącym z plakietką w klapie „piekło to inni”?

Zapraszamy na spacer przez historię filozofii kilku interesujących dżentelmenów, którzy drążyli relacje pomiędzy jednostką a społeczeństwem.

Od razu warto zauważyć, że instynktywiści uważają, że nasze postępowanie i natura jest wynikiem działania instynktów (takich jak agresja, afiliacja czy oczywiście instynkt seksualny) i są one niezmienne na przestrzeni czasów, i obecne w działaniu każdej jednostki. Słowem robimy to, co „każe nam” nasze wyposażenie genetycznie i jak mawiał Adolf Dymsza w „Urodzonym sportowcu” - „jesteśmy dziedzicznie obciążeni”.

I może by tak było gdyby nie Platon, który stwierdził, że liczy się tylko społeczeństwo (Polis) i jednostka ma o tyle sens, o ile jest właśnie częścią Polis i to w dodatku wartościową. Jeśli urodziła by się „zdefektowana”, z jakimiś widocznymi wadami, to wzorem Spartan należy ją jak najszybciej wyeliminować, ponieważ będzie tylko obciążeniem.

Można śmiało powiedzieć, że Platon był pierwszym totalistą, promując bezwzględny prymat państwa nad jednostką. Jak każdy społeczny inżynier dusz dla siebie i jemu podobnych zarezerwował miejsce wyjątkowe, oczywiście na szczycie hierarchii społecznej. Rządzić mieli „miłośnicy mądrości”, wcielać w życie zasady powszechnego dobra i sprawiedliwości (cokolwiek by to nie znaczyło), a tych którzy stali na przeszkodzie mieli usuwać z całym zdecydowaniem.

Platon okazał się być pierwszym komunistą, a co z tego wynikło okazało się później, kiedy tacy praktycy powszechnego szczęścia jak Pol Pot czy Stalin wzięli sprawy we własne ręce.

Nie ma miejsca na indywidualizm i na gromadzenie dóbr, wszystkiego pilnuje ascetyczne państwo, a wolność nie jest w tym rachunku uwzględniona. Polis wie co jest dla obywatela dobre. Mimo licznych deklaracji duch platoński przetrwał do naszych czasów i jest dalej żywy.

Więcej szans daje nam Arystoteles. Przywrócił prawo do szczęścia, wolności i uznał je za prawo naturalne. Zapewnił nas nawet o tym, że możemy posiadać własność prywatną. Społeczności państwo jest potrzebne, aby zaspokoić możliwie najpełniej potrzeby człowieka. Tylko ono jest na tyle rozwiniętą strukturą, w której jest to możliwe. Bez niego wszechstronny rozwój człowieka jest niemożliwy.

Stagiryta wyróżnia trzy formy szczęścia:

• życie wśród namiętności i przyjemności;
• życie wolnego i odpowiedzialnego obywatela;
• życie badacza i filozofa.

Żeby być prawdziwie szczęśliwym trzeba spełnić te wszystkie warunki. Człowiek jest w naturalny sposób stworzony do życia w społeczności i tylko tam może osiągnąć szczęście i pełnię egzystencji.

Św. Tomasz zalecał nam wielkoduszność, co w dzisiejszych czasach było by nader aktualnym postulatem. Człowiek wielkoduszny to taki, co jest otwarty na innych, innym pomaga. Właśnie ponadprzeciętność jest warunkiem tego empatycznego otwarcia się na potrzeby innych i niesienie pomocy. Immanentną cechą wielkoduszności jest ufność, która zakłada zwrócenie się do innych ludzi i Boga. Dla Tomasza ufność oznacza otwarcie się na świat i realistyczne poznanie go. Ufność zakłada autonomię (polegającą na przykład na oderwaniu się od rodziców) i wolność, a także poczucie własnej wartości w relacjach z innymi ludźmi. Służba drugim i otwarcie się ufne na nich i ich rzeczywistość jest szczytem ponadprzeciętnego rozwoju, jaki może człowiek uzyskać. Każdy z nas ma wręcz przykazane, aby się doskonalić w tym kierunku.

Podstawową rzeczywistością jest osoba ludzka, ale osiąga ona pełnię tworząc społeczności z innymi, kiedy świadomie współdziała tworząc dobro. Społeczeństwo jest środkiem realizacji celi, ale jednostka jest autonomiczna i nie może być przezeń wchłonięta.

Człowiek jest istotą społeczną, a złotym środkiem jest utrzymanie równowagi pomiędzy jego indywidualizmem a uspołecznieniem. Dobro jest celem życia indywidualnego i jednostkowego, niemniej dobro wspólne ma prymat nad jednostkowym.