Wstęp do teorii dysonansu

Szczegóły: Utworzono: 26 marca 2008; Leon Festinger

Często możemy spotkać się z założeniem, a czasami nawet z twierdzeniem, że człowiek dąży do wewnętrznej spójności. Możemy oczywiście znaleźć wyjątki: ktoś może uważać, iż małe dzieci powinny być ciche i niekłopotliwe, ale jednocześnie może czuć dumę, gdy własne dziecko w agresywny sposób zwraca na siebie uwagę dorosłych. Ktoś może wiedzieć, że palenie papierosów jest szkodliwe dla zdrowia, ale może nadal palić. Uświadomienie sobie istnienia podobnych niespójności może być całkiem dramatyczne, jednak zwracają one naszą uwagę głównie z powodu ich wyraźnego kontrastu w stosunku do tła, jakim jest spójność.

Zakładając, że spójność jest rzeczą oczywistą, przynajmniej w większości wypadków, jak możemy ustosunkować się do tych wszystkich wyjątków, które tak łatwo przychodzą do głowy?

Otóż tylko czasami, jeśli w ogóle, dana osoba odbiera je jako niespójności. Najczęściej mamy do czynienia z mniej lub bardziej udanymi próbami ich racjonalizacji. Osoba, która pali papierosy, mimo iż wie, że jest to szkodliwe dla zdrowia, może również zdawać sobie sprawę, że:

palenie sprawia jej taką przyjemność, iż jest tego warte,
uważa, że prawdopodobieństwo uszczerbku na zdrowiu jest dużo mniejsze, niż się powszechnie sądzi,
nie można uniknąć niebezpieczeństw związanych z paleniem (wdychanie cudzego dymu), więc to czy samemu się pali czy nie jest absolutnie bez znaczenia,
możliwe jest, że jeśli rzuci palenie, to przytyje, co jest równie szkodliwe dla zdrowia.

Ludzie jednak nie zawsze potrafią wytłumaczyć sobie niespójności lub je zracjonalizować. Próby osiągnięcia spójności mogą nie powieść się z różnych powodów. A wtedy — brak zgodności prowadzi do psychicznego dyskomfortu.

W tym momencie przeprowadźmy kluczową zmianę — zastąpmy słowo „niespójność” słowem „dysonans”. Słowo „spójność” od tej pory będzie nosić miano „konsonansu”.

Występowanie dysonansu

Dlaczego i w jaki sposób powstaje dysonans? Jak to się dzieje, że ludzie robią czasami coś, co nie zgadza się z tym co wiedzą, albo mają poglądy, które pozostają w sprzeczności z innymi ich poglądami? Odpowiedź na te pytania znajdziemy, omawiając dwie z częstych sytuacji, w których może wystąpić dysonans.

Sytuacja pierwsza to przypadek, gdy nowe pojawiające się zdarzenie lub nowa informacja, z którą spotyka się osoba, mogą spowodować co najmniej chwilowy dysonans w stosunku do posiadanej wiedzy, procesów poznawczych lub przekonań, jeśli chodzi o zachowanie. Ponieważ osoba nie ma pełnej kontroli nad informacjami, jakie do niej docierają, ani też nad zdarzeniami, jakie mają miejsce w jej otoczeniu, taki dysonans może łatwo się pojawić.

Sytuacja druga zachodzi nawet w przypadku braku nowych, nieprzewidzianych zdarzeń lub informacji. Niewiele bowiem rzeczy możemy jednoznacznie określić jako — tylko białe lub — tylko czarne. Niewiele mamy sytuacji tak wyraźnych, żeby opinie lub zachowania nie były do pewnego stopnia mieszaniną sprzeczności. I tak na przykład farmer ze Środkowego Zachodu, zwolennik Partii Republikańskiej, może nie zgadzać się z jej stanowiskiem w sprawie dopłat do cen płodów rolnych. W sytuacji gdy osoba musi sformułować opinię lub podjąć decyzję, prawie nieuchronne jest powstanie dysonansu między przesłankami przemawiającymi za podjęciem działania a poglądami lub wiedzą skłaniającymi do podjęcia innych kroków.

Zdobyliśmy już pewną intuicyjną wiedzę dotyczącą pojęcia dysonansu. Dysonans między dwoma elementami występuje wtedy, kiedy z jakiegoś powodu do siebie nie pasują.

1. Dysonans może wynikać z braku logicznej zgodności. Gdyby ktoś wierzył, że człowiek w niedalekiej przyszłości dotrze na Księżyc i jednocześnie uważał, że człowiek nie jest w stanie zbudować urządzenia zdolnego opuścić ziemską atmosferę, to te dwa elementy poznania byłyby w relacji dysonansu. Odwrotność jednego z nich wynika z drugiego na podstawie logiki procesów myślowych tej osoby.

2. Dysonans może być wynikiem obyczajów kulturowych. Jeśli ktoś na oficjalnym przyjęciu używa rąk, aby poradzić sobie z kłopotliwym kawałkiem kurczaka, wiedza o jego zachowaniu jest niezgodna z wiedzą o etykiecie obowiązującej na oficjalnych przyjęciach. To kultura określa, co jest właściwe (konsonans), a co niewłaściwe (dysonans). W jakiejś innej kulturze te dwa elementy mogłyby uchodzić za zgodne ze sobą.

3. Dysonans może pojawić się, ponieważ jednostkowa opinia jest na mocy definicji zawarta w opinii ogólnej. I tak, jeśli osoba jest zwolennikiem Partii Demokratycznej, ale w konkretnych wyborach woli kandydata Partii Republikańskiej, to te dwa elementy poznawcze są w relacji dysonansu, ponieważ „bycie demokratą” implikuje preferowanie kandydatów tej partii.

4. Dysonans może wynikać z przeszłych doświadczeń. Jeżeli osoba stoi w deszczu, a mimo to nie widzi oznak przemoknięcia, to te elementy poznawcze są w relacji dysonansu, ponieważ z dotychczasowego doświadczenia ta osoba wie, że przebywanie na deszczu prowadzi do przemoknięcia. Gdybyśmy mogli wyobrazić sobie kogoś, kto nie doświadczył deszczu, to dla tej osoby te dwa elementy prawdopodobnie nie byłyby w relacji dysonansu.

Wielkość dysonansu

Oczywiście nie wszystkie relacje dysonansu mają tę samą wielkość. Należy zatem określić stopień dysonansu oraz wyspecyfikować czynniki determinujące jego siłę.

Jednym z oczywistych determinantów wielkości dysonansu są cechy charakterystyczne elementów, znajdujących się w tej relacji. Jeżeli dwa elementy są ze sobą w relacji dysonansu, to wielkość tego dysonansu jest funkcją ważności tych elementów. Im te elementy są ważniejsze lub im większą wartość osoba im przypisuje, tym większa będzie wielkość dysonansu między tymi elementami. Na przykład, jeśli osoba ofiaruje 10 centów żebrakowi, wiedząc, że ten żebrak tak naprawdę ich nie potrzebuje, dysonans między tymi dwoma elementami będzie raczej słaby. Żaden z tych elementów poznawczych nie ma szczególnego znaczenia ani konsekwencji dla tej osoby. Co innego, gdyby ofiarowana kwota wynosiła 10 dolarów lub gdyby ten żebrak był kimś kogo ta osoba zna.

Zajmijmy się teraz całościowym kontekstem dysonansów i konsonansów w relacji do określonego elementu. Przyjmując chwilowo dla potrzeb definicji, że wszystkie elementy pozostające w relacji do interesującego nas elementu są tak samo ważne, to ogólna wartość dysonansu między tym elementem a pozostałymi elementami poznawczymi tej osoby będzie zależna od proporcji tych elementów, które pozostają w relacji dysonansu z interesującym nas elementem. Jeśli więc znakomita większość elementów mających związek z elementem odnoszącym się do zachowania jest z nim zgodna, to dysonans odnoszący się do niego jest słaby. Jeśli liczba elementów będących w relacji dysonansu do elementu związanego z zachowaniem jest duża w porównaniu z liczbą elementów konsonansowych, wtedy duża będzie wielkość dysonansu. Wielkość całościowego dysonansu będzie oczywiście zależała również od ważności i wartości tych elementów związanych z interesującymi nas elementami, które pozostają w nim w relacjach dysonansu lub konsonansu.

Redukcja dysonansu

Sama obecność dysonansu wytwarza naciski na zredukowanie lub wyeliminowanie dysonansu. Siła nacisku na redukcję dysonansu jest funkcją wielkości dysonansu. Innymi słowy, dysonans działa tak samo jak popęd, potrzeba lub napięcie. Obecność dysonansu prowadzi do działań ukierunkowanych na jego redukcję, tak samo jak odczuwanie głodu prowadzi do działań zmierzających do zaspokojenia głodu.

Jeżeli badany dysonans występuje między elementem odnoszącym się do jakiejś wiedzy dotyczącej środowiska a elementem dotyczącym zachowania, to dysonans ten może zostać wyeliminowany przez zmianę poznawczego elementu zachowania w taki sposób, aby stał się zgodny z elementem środowiskowym.

Najprostszym sposobem jest zmiana działania lub uczucia, które ten element zachowania reprezentuje. Kiedy zachowanie organizmu zmienia się, element poznawczy lub elementy odpowiadające temu zachowaniu również ulegną zmianie. Ten sposób redukcji lub eliminacji dysonansu jest bardzo częsty.

Trudniejsza jest redukcja dysonansu poprzez zmianę środowiskowego elementu poznania — następuje to dzięki zmianie sytuacji, której ten element odpowiada. Możemy tego dokonać poprzez zmianę środowiska społecznego lub środowiska fizycznego sytuacji.

Oczywiste jest, że nie zawsze da się zmienić istniejący element poznawczy. Wtedy możliwe jest zredukowanie dysonansu poprzez zmniejszenie jego ogólnej wielkości — na drodze dodania nowych elementów poznawczych. Wróćmy do przykładu z paleniem papierosów: ogólna wielkość dysonansu może zostać zredukowana przez dodanie nowych elementów poznawczych będących w relacji konsonansu z faktem palenia. Wobec takiego dysonansu możemy spodziewać się, że dana osoba będzie aktywnie poszukiwać informacji krytykujących badania nad zgubnym wpływem palenia z jednoczesnym odrzucaniem wszelkich materiałów chwalących te badania. Może przeglądać artykuły i czasopisma, a także rozmawiać z innymi ludźmi.

Opór przeciwko redukcji dysonansu

Jeżeli przyjmiemy, że dysonans ma być zredukowany lub wyeliminowany przez zmianę jednego lub kilku elementów poznawczych, to musimy wziąć pod uwagę opór tych elementów na zmianę. Jeśli elementy w ogóle nie są oporne na zmianę, to nie wykształci się żaden długotrwały dysonans. Większość posiadanych przez nas elementów łatwo się zmienia. Dzięki temu możemy modyfikować nasze zachowania i uczucia w zależności od zmieniającej się sytuacji. Dzięki temu możemy przeżyć. Ale zazwyczaj pewien opór istnieje. Skąd on się bierze?

1. Pierwszym i najważniejszym źródłem oporu na zmianę elementu poznawczego jest odniesienie się do rzeczywistości. Jeżeli ktoś widzi, że trawa jest zielona, to byłoby bardzo trudno temu zaprzeczyć.

2. Zmiana może być bolesna lub może spowodować stratę. Ktoś, kto chce rzucić palenie papierosów, musi liczyć się z dyskomfortem związanym z odstawieniem nikotyny, jeśli chce zrealizować postanowienie.

3. Obecne zachowanie może się sprawdzać, może przynosić korzyści, może być satysfakcjonujące. Osoba może nadal jadać w pewnej restauracji, mimo że jedzenie nie jest tam najlepsze, jeśli dzięki temu może zawsze spotykać swoich przyjaciół.

4. Zmiana może być po prostu niemożliwa. Błędem byłoby mniemanie, że osoba może dokonać zmian w swoim zachowaniu tylko dlatego, iż bardzo tego chce. Niektóre zachowania, a w szczególności reakcje emocjonalne, mogą nie być w pełni przez tę osobę kontrolowane.

5. Element jest oporny na zmianę, ponieważ pozostaje w związku z wieloma innymi elementami. Decyzja o zmianie miejsca pracy nie wiąże się z wielkim dysonansem, jeśli nowa firma działa w tym samym mieście. Ale jeśli zmiana pracy wiązałaby się z przeprowadzką do innego miasta, opuszczeniem przyjaciół, dotychczasowych przyzwyczajeń związanych ze stylem życia, to dysonans będzie większy i trudniejszy do przezwyciężenia — a przez to decyzja o zmianie będzie trudniejsza do podjęcia.

Granice wielkości dysonansu

Maksymalny dysonans, jaki może istnieć między dwoma elementami, jest równy całkowitemu oporowi na zmianę mniej opornego elementu. Wielkość dysonansu nie może przekroczyć tej wielkości, ponieważ w punkcie największego możliwego dysonansu mniej oporny element ulegnie zmianie i wyeliminuje dysonans.

Nie oznacza to, że wielkość dysonansu będzie zbliżać się do tej największej możliwej wartości. Gdy mamy do czynienia z silnym dysonansem, ale takim, który jest mniejszy od oporu na zmianę któregokolwiek z tworzących go elementów, to najprawdopodobniej zostanie on zredukowany w ramach całego systemu poznawczego przez dodanie nowych elementów poznawczych. W ten sposób, nawet w obecności bardzo dużego oporu na zmianę, całkowity dysonans w systemie może utrzymywać się na dość niskim poziomie.

Rozważmy sytuację, w której dysonans dla osoby, która kupiła nowy samochód, będzie znaczny, ale mniejszy niż maksymalnie możliwy, czyli mniejszy niż opór na zmianę mniej opornego elementu. Żaden z elementów poznawczych nie ulegnie zmianie, a osoba ta może utrzymywać dysonans na niskim poziomie przez dodawanie coraz to nowych elementów poznawczych zgodnych z faktem posiadania tego samochodu. Osoba może odczuwać, że moc silnika i komfort jazdy są ważniejsze niż czynniki ekonomiczne i wygląd. Zaczyna jeździć szybciej niż do tej pory i nabiera przekonania, że ważną cechą samochodu jest możliwość osiągania dużych prędkości. Dzięki takim i podobnym elementom poznawczym osoba może traktować dysonans jako mało znaczący.

Unikanie dysonansu

Nasza dyskusja koncentrowała się do tej pory wokół tendencji do redukcji albo eliminacji dysonansu i problemów związanych z osiągnięciem tego stanu. W niektórych okolicznościach występują silne i ważne tendencje do unikania zwiększenia dysonansu lub unikania wystąpienia dysonansu w ogóle.

Unikanie zwiększenia dysonansu występuje jako efekt samego istnienia dysonansu. Unikanie jest szczególnie ważne wtedy, kiedy podczas prób redukcji poszukiwane jest poparcie dla nowego elementu poznawczego, który ma zastąpić element istniejący, lub kiedy nowe elementy poznawcze mają być dodane. W obu wypadkach poszukiwanie poparcia i poszukiwanie nowych informacji musi odbywać się w bardzo selektywny sposób. Osoba będzie nawiązywać rozmowę z kimś, kto w jej ocenie może zgodzić się z nowymi elementami poznawczymi, a unikać dyskusji z kimś, kto mógłby zgodzić się z tym elementem, który osoba chce zmienić.

Lęk przed wystąpieniem dysonansu może również prowadzić do niechęci podjęcia jakichkolwiek działań. Istnieje duża grupa działań, które jeżeli zostaną podjęte, to trudno będzie je zmienić. Dlatego też, istnieje możliwość pojawienia się dysonansu oraz jego intensyfikacji. Obawa przed dysonansem prowadzi do niechęci do działania, niechęci osobistego zaangażowania.

Istota przedstawionej teorii dysonansu, jest dość prosta. Sprowadza się do następujących stwierdzeń:

1. Mogą istnieć dysonansowe lub „niepasujące do siebie” relacje między elementami poznawczymi.

2. Obecność dysonansu prowadzi do nacisków na zredukowanie dysonansu i unikanie jego zwiększenia.

3. Przejawami działania tego nacisku są zmiany zachowania, zmiany w elementach poznawczych, ostrożne podchodzenie do nowych informacji i poglądów.

Chociaż prosta w swej istocie, teoria dysonansu ma szerokie implikacje i zastosowanie w wielorakich sytuacjach, które na pierwszy rzut oka wydają się od siebie różne.

Artykuł jest fragmentem książki Teoria dysonansu poznawczego. Opublikowano za zgodą wydawcy.

{rdaddphp file=moje_php/autorzy/lfestinger.html}

Tags:

Dodaj komentarz

JComments